“Genderidentiteit zit diep”, stelt primatoloog Frans de Waal. Het is niet alleen sociale constructie. Hij wil graag de biologie weer op tafel. In zijn boek over gender – ‘Anders’ verscheen eind mei – maakt hij ook uitstapjes naar trans- en non-binaire genderidentiteit.
Of er transgender individuen bij chimpansees of bonobo’s zijn, is niet te zeggen, aldus Frans de Waal. Je kunt ze immers niet vragen naar hun genderidentiteit. Maar de primatoloog heeft wel apen gezien die duidelijk gedrag vertoonden dat je niet bij hun sekse zou verwachten. De chimpansee Donna zou je volgens hem kunnen zien als ‘een overwegend aseksueel gender-nonconformerend individu’.
De Waal gaat uit van het gedrag dat hij ziet. Hij beschrijft in ‘Anders’ genderrollen bij andere primaten, vooral de chimpansees en bonobo’s die het dichtst bij ons staan. Hij stelt zich in de hoofdstukken over seks, het paringsspel, geweld, conflictvermijding en leiderschap, speelgedrag en kinderzorg, geregeld de vraag waar wij, mensen, overeen komen met de andere primaten en waar we verschillen.
Aangeleerde deklaag
De Waal is een bedaarde stem in een verhit debat. Dat debat gaat over verschillen tussen mannen en vrouwen. Er zijn groepen die deze verschillen benadrukken (mannen komen van Mars, vrouwen van Venus) of deze juist afzwakken (gender is puur een product van socialisatie). Dat laatste gebeurt dan vaak met het oog op de gewenste gendergelijkheid. De biologische natuur, met verschillen in sekse, is blijkbaar lastig voor mensen die streven naar gendergelijkheid.
Maar gender is een nuttig concept, schrijft De Waal. “Elke cultuur heeft verschillende normen, gewoonten en rollen voor de seksen. Gender verwijst naar de aangeleerde deklaag die een biologisch vrouwelijk individu tot een vrouw maakt en een biologisch mannelijk individu tot een man.” Het begrip levert voor hem een ‘sterke inhoudelijke aanvulling op de discussie’. “Door gender en sekse naast elkaar te plaatsen, wordt duidelijk dat er altijd twee invloeden zijn op alles wat we doen: biologie en omgeving.”
Dat genderidentiteit diep zit, illustreert De Waal met het verhaal van John Money, de psycholoog die de term ‘gender’ in 1955 introduceerde. Money’s roem ging in de jaren 90 onderuit. Dat kwam volgens De Waal door zijn ‘grove onderschatting van de biologische natuur’. Money overreedde de ouders van een Canadese jongen die na een verprutste besnijdenis het grootste deel van zijn penis verloor, die jongen dan maar als meisje op te voeden. Money dacht nog even dat hij gelijk kreeg dat gender louter een kwestie van opvoeding zou zijn. Maar de jongen die geacht werd een meisje te zijn, verzette zich hevig, kreeg op zijn 14e te horen wat er aan de hand was en keerde terug naar de genderidentiteit van zijn geboorte.
De Waal: “Genderrollen (het typische gedrag, houdingen en de sociale functies van elke sekse die het resultaat zijn van een wisselwerking tussen natuur en opvoeding) zijn misschien culturele producten, maar de genderidentiteit zelf lijkt van binnen te komen.”
Allerlei tussenposities
Hij zet uiteen dat er zowel wat sekse als wat gender betreft allerlei tussenposities zijn. Over sekse schrijft hij dat deze grotendeels wordt bepaald door chromosomen en genitaliën en dat vanwege allerlei uitzonderingen binariteit hier hooguit een benadering is. En bij gender is dat nog sterker. Dat is nog meer een continuüm. “We weten niet of het transgender-zijn wordt veroorzaakt door genen, hormonen of ervaringen in de baarmoeder of vlak na de geboorte. We weten wel dat het doorgaans vroeg in het leven opkomt en dat het niet kan worden teruggedraaid.”
Anders is een goed en genuanceerd boek over gender- en sekseverschillen bij de mens en andere primaten. Fascinerend hoe De Waal gedrag van primaten met de focus op die verschillen beschrijft. Biologische verschillen bieden geen enkele rechtvaardiging van genderongelijkheid, stelt hij. Maar ze helpen mogelijk bij een beter genderbegrip.
Volgens De Waal kwam kritiek op zijn boek vooral uit religieus-conservatieve hoek. Daar zitten veel mensen die strikt in een man-vrouwverdeling denken, met vastomlijnde genderrollen. Deze mensen zien zijn acceptatie van non-binaire individuen helemaal niet zitten. Kritiek kwam er volgens hem nauwelijks van mensen die de queer-theorie omarmen; dat gender en ook sekse sociale constructies zijn. Misschien, veronderstelt hij, is daar al een voorzichtige beweging dat je biologie niet van tafel kunt schuiven.
Podcasts
Het boek van Frans de Waal – Anders; gender door de ogen van een primatoloog – verscheen bij uitgeverij Atlas Contact (24,99 euro). De Waal vertelde erover op radio, tv, kranten en podcasts. Hij zat in 4 juni 2022 in Buitenhof en hij kwam langs bij De Rudi & Freddie Show, van de Correspondent (Wat je van apen (m/v/x) leren kan: een gesprek over gender met primatoloog Frans de Waal).
Tekst Ton van den Born
Het schilderij op de omslag van het boek (illustratie) is van Henri Rousseau (le Rêve)