In ‘Sekse, een begripsgeschiedenis’, gepresenteerd op 14 november, beschrijven veertien onderzoekers hoe het begrip sekse zich ontwikkelde in vier eeuwen tot nu. Het boek laat zien hoe dat begrip, en daarmee het onderscheid tussen man en vrouw, is veranderd.
De categorie ‘sekse’ – met andere woorden het onderscheid man en vrouw of mannelijk en vrouwelijk – heeft een geschiedenis. Dat laten Myriam Everard en Ulla Jansz zien in de essaybundel onder hun redactie: ‘Sekse, een begripsgeschiedenis’.
Sekse, of gender, is volop in debat, schrijven ze. Met #MeToo, intersectionaliteit en transgender. Misschien is dat nog wel meer het geval dan in 2005 toen het project voor deze bundel van start ging. Het project werd na anderhalf jaar afgebroken omdat de reeks waarin deze zou verschijnen stopte. Maar Jansz en Everard hernamen vorig jaar het project.
Het boek, vertelt Everard bij de presentatie, laat in veertien artikelen zien hoe ‘sekse’ veranderd is. Het is geen begrip met een vaststaande betekenis.
Dat geldt voor sekse, en in lijn daarmee, ook voor genderidentiteit en een begrip als transgender. De vraag is echter of zo’n relatief nieuw woord uitdrukking is van een tijdloze waarheid waarvoor we nu pas de juiste vocabulaire hebben. Everard en Jansz citeren Alex Bakker uit zijn boek ‘Geschiedenis van Transgender’. Bakker schrijft: “Transgenders hebben altijd bestaan. Het woord niet, het concept evenmin, maar de mensen wel.”
Na Foucaults Les mots et les choses zijn er volgens hen maar weinig historici die een absoluut onderscheid tussen woorden en mensen of tussen concepten en geleefde werkelijkheid verdedigbaar vinden.
Genderbeleving
Wat de bundel laat zien is dat er in de loop der tijd meer onderscheid gemaakt wordt tussen mannen en vrouwen en tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid. Mogelijk in 1800, of volgens andere wetenschappers al in 1670, is er een overgang naar een ander begrip van mannen en vrouwen te zien. Voorheen werden vrouwen begrepen als een minder geslaagde variant van mannen, maar later werd het onderscheid steeds fundamenteler.
Een recentere ontwikkeling is dat waar voorheen sekse gevonden werd in het lichaam, er nu veel meer sprake is van een als authentiek ervaren genderidentiteit. In de woorden van Everard en Jansz: “Sekse wordt de allerindividueelste expressie van een allerindividueelste emotie.” Dat sekse (of gender) zo’n belangrijk element in de persoonlijke identiteit is geworden, zie je aldus de redacteuren bijvoorbeeld in de bereidheid tot aanpassingen in het lichaam, aan ervaren genderidentiteit en de zorg en media-aandacht eromheen.
De laatste twee bijdragen in de bundel gaan in grote lijnen over de loskoppeling van lichaam en genderbeleving, iets wat zich pas enkele decennia manifesteert. Risk Hazekamp, kunstenaar, stelt in negen foto’s opvattingen over mannelijkheid en vrouwelijkheid ter discussie. En ze schept tegelijk ruimte voor ‘een beleving van gender als een dynamisch proces’. Dat schrijft Louis van den Hengel, universitair docent in Maastricht. “In haar beelden koppelt ze mannelijkheid los van het mannelijke lichaam. Ze laat zien dat mannelijkheid ook door vrouwen gerealiseerd kan worden en door vrouwen belichaamd. Voor haar is mannelijkheid geen inherente kwaliteit maar een overdraagbaar onderdeel van een cultureel repertoire aan handelingen, gebaren en gedragingen waardoor lichamen en personen zichtbaar worden als ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’.”
In veel media worden echter, ook als het over transgender gaat, volgens Van den Hengel ingesleten opvattingen over gender en sekse eerder bevestigd dan betwist. “In het ‘verhaal’ van de succesvolle trans (die weer zichzelf is na transitie) is gender een soort innerlijke waarheid die door uitdrukking moet worden gebracht door een proces van sociale en vooral fysieke transitie. Dit bevestigt het traditionele onderscheid tussen sekse en gender en ook de cisnormatieve opvattingen over vrouwelijkheid en mannelijkheid als elkaar uitsluitende tegenpolen.” Non-binairen blijven in conventionele (binaire) opvattingen van gender dan meestal buiten beeld.
Zelfexpressie
De kracht van het werk van Hazekamp ligt volgens Van den Hengel ‘waarschijnlijk precies op dat ongrijpbare punt waarop gender als vaststaande identiteit onder de voeten van de beschouwer wegzakt en we via het beeld ontvankelijker worden voor de ware natuur van gender als een onophoudelijk proces van transformatie.” Mooi verwoord.
We zien dat sekse (of gender) kan veranderen en verandert, zowel (de ervaring ervan) op een individueel niveau als (het begrip erover) op een ander niveau. Geertje Mak, bijzonder hoogleraar gendergeschiedenis, concludeert dat waar voorheen gender werd aangepast aan het lichaam, dat in de 20e eeuw omdraaide: het lichaam wordt aangepast aan gender. Ze benadrukt dat genderidentiteit nu vooral een label voor zelfexpressie is geworden. ‘Een verschil zoals kun je staand plassen of niet is blijkbaar van groot belang nu. Misschien wel belangrijker dan de vraag of je wel of niet kinderen kunt baren.’
Sekse, een begripsgeschiedenis – een speciale uitgave van de jaarboeken vrouwengeschiedenis – is een mooie, interessante bundel geworden die inzichten oplevert en tot denken aanzet.
—
Trans vrouw
Louis van den Hengel verklaart in een voetnoot bij zijn essay het verschil tussen transvrouw en trans vrouw (of transman en trans man). Door de spatie weg te laten – en transvrouw te schrijven zoals de Nederlandse spellingsregels vereisen – lijkt het dat deze vrouwen een wezenlijk andere categorie is, een ander soort vrouwen zijn dan cisgender vrouwen. Daarom trans vrouw.
—
Tekst: Ton van den Born
Op www.continuum.nl komt dit weekend een uitgebreidere bespreking van het boek.